Hipokrates z wyspy Kos – kilka słów o ojcu medycyny

Hipokrates, wybitny lekarz i mentor, słynący z wędrówek, holistycznej wizji medycyny, założenia szkoły na Kos oraz autorstwa nowatorskich tekstów zebranych w Corpus Hippocraticum, które oddzieliły medycynę od religii i dały początek diagnostyce.

Hipokrates, jako pierwszy, ogłosił, że wszelkie niedyspozycje ludzkiego organizmu są zjawiskami naturalnymi i podważył ówczesną doktrynę, która głosiła, że choroby są karą zsyłaną ludziom przez bogów, co po zapoczątkowało oddzielenie sztuki medycznej od religii i przejście od ślepej wiary do nauki. Wcześniej, gdy ludzie zachorowali lub doznali urazów, zwykle szukali pomocy i pocieszenia u kapłanów, składali ofiary i modlitwy do różnych bogów lub mitycznych stworzeń, w tym Apolla, Artemidy, Eileithyi – bogini porodu i centaura Chirona. Dzięki Hipokratesowi opieka nad chorymi i cierpiącymi w starożytnej Grecji przeszła rewolucję. Pacjenci zaczęli mieć dostęp do bardziej naukowych metod leczenia, opracowanych i propagowanych przez rosnącą liczbę szanowanych autorytetów filozoficznych oraz medycznych.

Hipokrates prawdopodobnie otrzymał szkolenie medyczne w Kos we wczesnym sanktuarium Asklepiosa mieszczącego się w miejscu dzisiejszego Asklepionu, który przeszedł monumentalną przebudowę rozpoczętą około 300 pne, a więc już po śmierci Hipokratesa. Wiele osób myśli, że to właśnie pośród murów budowli, której pozostałości możemy aktualnie odwiedzać, nauczał ojciec medycyny. Warto jednak zaznaczyć, że kult boga zdrowia Asklepiosa poprzedzał kult jego ojca, boga Apolla, który w wachlarzu swych różnorodnych kompetencji miał także dar uzdrawiania i to jego czczono najpierw w zdecydowanej większości miejsc przekształconych następnie w założenia świątynne ku czci Asklepiosa na terenie antycznego świata. Tradycja świętych miejsc, w których pielęgnowano kult bóstw odpowiedzialnych za ludzką kondycję i ozdrowienia sięga dużo dalej niż praktyki Hipokratesa, a jej kontekst jest kluczowy w zrozumieniu przełomu, jakiego dokonał słynny lekarz. 

Wiele wzmianek, jakie można odnaleźć w tekstach źródłowych wskazuje na to, że w czasach starożytnych wyspa Kos była dużo bardziej znana, a na pewno bardziej uznana, niż dziś. Dawniej myśl ludzka, dokonania naukowe, osiągnięcia, sztuka czy szlachetne produkty o wyjątkowych walorach i jakości cieszyły się sławą i były wysoko cenione, nie tylko pod względem ich wartości materialnej, ale również wielkiego szacunku, dla ludzi, którzy owe dobra i myśli nowatorskie tworzyli. Wyspa Kos była domem dla wielu wybitnych postaci w tamtych czasach, niewątpliwie jednak na ich tle wyróżnia się urodzony tu Hipokrates (460-370 pne.), który dzięki swemu umiłowaniu do nauki oraz pasji do zgłębiania wiedzy, wszechstronnemu postrzeganiu rzeczy i zjawisk, po dzień dzisiejszy uznawany jest za „ojca medycyny nowożytnej”. Nie ma zbyt wielu udokumentowanych faktów dotyczących zwykłego, codziennego życia Hipokratesa. O nim, jako o człowieku, wiadomo niewiele, jednak niektóre biografie z czasów rzymskich podają, że był synem zamożnego lekarza, Heraklidesa, kapłana Asklepiosa wywodzącego się z rodu potomków Heraklesa. Jego matką była Praksitea, pra pra prawnuczka Asklepiosa, w dziewiętnastym pokoleniu, a więc z punktu widzenia przekazywania tradycji, pochodziła z rodu Asklepiadów predestynowanych do kontynuacji idei, którym patronował bóg zdrowia.  

Hipokrates dużo podróżował, nie tylko po kraju praktykując medycynę w Grecji kontynentalnej, ale także po Egipcie i Libii. We wszystkich tych miejscach dał się poznać zarówno jako wykwalifikowany lekarz, jak i nauczyciel. Ostatecznie, pozostając wiernym swym przekonaniom o roli nauki w procesie uzdrawiania, Hipokrates założył szkołę medyczną na Kos, około końca V wieku pne., gdzie propagował rolę obserwacji oraz badania rzeczy i zjawisk, a także holistycznego podejścia do procesu leczenia. Wdrożenie tej koncepcji ostatecznie doprowadziło do oddzielenia sztuki medycznej od religii, a tym samym pieczę nad chorymi od kapłanów zaczęli przejmować kształceni w kierunku medycznym lekarze. Hipokrates w swej szkole uczył uważnej obserwacji, rozpoznawania objawów i wyciągania logicznych wniosków prowadzących do odnalezienia przyczyny choroby. Tak zapoczątkował metodę zwaną diagnostyką w procesie leczenia. W odróznieniu od myśli, jakiej hołdowała konkurencyjna szkoła medyków w niedalekim Knidos, Hipokrates był orędownikiem całościowego podejścia do pacjenta, nie skupiał się na pojedynczym, niedomagającycm organie. Nie oddzielał duszy od ciała, traktując obie sfery z tą samą starannością. Podkreślał rolę ruchu, zdrowej diety, odpoczynku, roli środowiska naturalnego, szeroko pojętej równowagi w życiu jako czynników mających ogromny wpływ na ogólny dobrostan człowieka. Nowatorskie podejście Hipokratesa spotkało się z dużym zainteresowaniem i okazało się godne filozoficznej refleksji. Platon, który dość wcześnie zwrócił uwagę na Hipokratesa i jego teorie, oświetla w swych dziełach etyczne implikacje i odpowiedzialność, jakie związane są z praktykowaniem medycyny, a także ważną wzajemną zależność między zdrowym ciałem a zdrowym umysłem.  (Timaeus 88b). 

Spuścizna Hipokratesa opiera się na ponad sześćdziesięciu pracach napisanych przez jego uczniów, które składają się na Corpus Hippocraticum. Te przełomowe traktaty medyczne, skierowane zarówno do lekarzy, jak i laików, badają naturę zdrowia, choroby i dolegliwości. Opisują one dobre zdrowie jako równowagę między zewnętrznymi czynnikami środowiskowymi i osobistym zachowaniem oraz wewnętrznymi „płynami ustrojowymi”, co wyjaśnia stworzoną przez Hipokratesa teorię humoralną. Wskazują, że choroba wynika z naturalnych przyczyn, a nie z boskiej kary czy źródeł nadprzyrodzonych. 

Jako kształtujący standard etyki medycznej, pierwotna Przysięga Hipokratesa (ok. 400 pne., w języku jońskim) nakazywała lekarzom przysięgać na Asklepiosa i innych bogów, że będą szanować swoich nauczycieli a następnie wiedzę przekazywać i nauczać innych, nie wyrządzać krzywdy swoim pacjentom, zachowywać tajemnicę lekarską, zakazywać aborcji i eutanazji. Pierwotna treść Przysięgi Hipokratesa uderza wysokim poziomem świadomości, szacunku do drugiego człowieka, poczucia moralności i odpowiedzialności, jaka wynika z przyjęcia powołania lekarskiego.